Η Νεάπολη βρίσκεται περίπου 54χλμ ανατολικά του Ηρακλείου και 15χλμ δυτικά του Αγίου Νικολάου, σε μια κοιλάδα καταπράσινη με πυκνούς ελαιώνες, από όπου περνάει ο κεντρικός δρόμος που συνδέει το Ηράκλειο με τον Άγιο Νικόλαο. Είναι μια ήρεμη πόλη με πολλά όμορφα κτίρια, περιποιημένους κήπους, παλιές εκκλησίες και αρκετά αξιοθέατα. Η πόλη κατά την Ενετοκρατία ήταν ένα μικρό χωριό με το όνομα Καρές, που σημαίνει καρυδιές στην Κρητική διάλεκτο. Το χωριό Καρές καταστράφηκε και κτίστηκε εξαρχής από τους Ενετούς, οι οποίοι το ονόμασαν Καινούργιο Χωριό. Το Καινούργιο Χωριό κατά την Τουρκοκρατία αναπτύχθηκε πολύ και εξελίχθηκε σε μια σπουδαία πόλη με εξαίρετη ρυμοτομία, καθώς κατείχε στρατηγική θέση στο μέσο του περάσματος από το Ηράκλειο στο Λασίθι. Μάλιστα ως το 1904 ήταν η πρωτεύουσα του νομού Λασιθίου και γι’αυτό ακόμη και σήμερα πολλές υπηρεσίες του νομού στεγάζονται εδώ.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στον Άγιο Νικόλαο, η Νεάπολη παραγκωνίστηκε από το κράτος και οι νέοι κάτοικοι την εγκατέλειψαν για να κυνηγήσουν την τύχη τους στις μεγάλες πόλεις. Την ακμή της πόλης θυμίζουν ακόμη τα ιδιαίτερα όμορφα κτίρια του Πρωτοδικείου, που ήταν το διοικητήριο του Νομού Λασιθίου, το Νοσοκομείο (παλιό γυμνάσιο) και η Μητρόπολη Πέτρας, ενώ αξίζει να επισκεφτείτε το λαογραφικό μουσείο και το υπέροχο κτίριο του παλιού ορφανοτροφείου, που στεγάζει αρχαιολογική συλλογή και την Ηλιάκειο Δημοτική Βιβλιοθήκη.
Επίσης στην πόλη υπάρχουν όμορφες εκκλησίες, με μεγαλύτερη το Μητροπολιτικό Ναό της Μεγάλης Παναγιάς, που κτίστηκε στη θέση παλαιότερης μονής και είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος στην Κρήτη. Άλλη εκκλησία σε κοντινή απόσταση είναι ο Άγιος Γεώργιος. Το 1770, οι Τούρκοι με αφορμή την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, μπήκαν την ώρα του εσπερινού στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και κατέσφαξαν τον ιερέα και όλο το εκκλησιάσμα και από τότε ακούεται “Αι Γιώργης ο καταματωμένος”. Επίσης, αξίζει να περπατήσετε στα στενάκια της συνοικίας Αγίου Δημητρίου, να δείτε το παλιό υδραγωγείο και το Σεράι του Αδοσίδη Πασά. Επίσης, μπορείτε να περπατήσετε νότια του χωριού, στο πανέμορφο δάσος του Πασχαλίγο με τους παλιούς νερόμυλους όπου είχε τον πύργο του ο Ενετός φεουδάρχης Pasqualigo.
Στη Νεάπολη μπορείτε να απολαύσετε το φαγητό σας ή τον καφέ σας στην μεγάλη πλατεία. Επίσης, η πόλη φημίζεται για την παραγωγή σουμάδας, του γλυκού ποτού που παρασκευάζεται από αμύγδαλο και προσφέρεται στην Κρήτη σε όλες τις μεγάλες χαρές. Σε κοντινή απόσταση από το χωριό, στο λόφο του Αγίου Αντωνίου, έχουν ανακαλυφθεί τα ερείπια της Αρχαίας Δρήρου. Η Δρήρος μετά την κάθοδο των Δωριέων αποτέλεσε σημαντική πόλη, καθώς μπορούσε να ελέγχει το φυσικό πέρασμα από το Λασίθι στην Κεντρική Κρήτη. Το σημαντικότερο μνημείο είναι ο ναός του Δελφίνιου Απόλλωνα, ο μοναδικός στην Κρήτη, όπου βρέθηκαν τα χάλκινα αγάλματα του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητούς, που βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.
Η ιστορία του Ναού της Μεγάλης Παναγίας
Σύμφωνα με την παράδοση το 1819 μια τριμελής επιτροπή πήγε στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσει έκδοση φιρμανίου για την ανέγερση το Ναού στον τόπο που υπήρχε ερειπωμένος στο όνομα της Θεοτόκου (στη θέση του σημερινού Ναού της Παναγίας). Αντί του φιρμανίου δόθηκε από τα γραφεία της Μεγάλης Βεζυρίας σφραγισμένος φάκελος με τη διαταγή να τον παραδώσουν στον Τούρκο Διοικητή Ηρακλείου. Ο Διοικητής άνοιξε το φάκελο και αμέσως οδήγησε την Επιτροπή στις φυλακές Ηρακλείου, αφού ο φάκελος περιείχε διαταγή των Ανακτόρων να καταδικαστεί η επιτροπή σε θάνατο. Η επιτροπή δεν πρόλαβε να απαγχονιστεί καθώς μια μέρα πριν την καθορισμένη ημερομηνία, ο δήμιος έπαθε συγκοπή και πέθανε. Μαθαίνοντας τα νέα ο Διοικητής το θεώρησε κακό οιωνό και έτσι αποφάσισε να δώσει στην επιτροπή την άδεια ανέγερσης του Ιερού Ναού, εντός 40 ημερών μόνο.
Η επιτροπή μετέβη στη Νεάπολη και ο χριστιανικός κόσμος από τις γύρω επαρχίες προσέφερε πρόθυμα την προσωπική του εργασία. Ήταν τόσο μεγάλη η προσέλευση των πιστών για βοήθεια, ώστε οι πέτρες από το λατομείο μέχρι την Εκκλησία μεταφέρονταν από χέρι σε χέρι. Υπήρξε γενικός συναγερμός, άλλοι έκτιζαν, άλλοι πελέκαγαν, άνδρες και γυναίκες βοηθούσαν για την πραγματοποίηση του ιερού σκοπού. Πράγματι, εντός της προθεσμίας των 40 ημερών ο Ναός ήταν έτοιμος και έγιναν τα εγκαίνια από τον Εθνομάρτυρα Επίσκοπο Πέτρας Ιωακείμ, ο οποίος δολοφονήθηκε από τους Τούρκους το 1821.
